Bakının mərkəzi hissəsinin hüdudlarının birbaşa yaxınlığında yaşıl universitet şəhərciyi yaradılacaq.

APA-nın xəbərinə görə, bu, Bakı şəhərinin 2040-cı ilədək inkişafına dair Baş planında əksini tapıb.

Qeyd edilib ki, Mərkəzi Bakı ərazisində nəqliyyat sıxlığının qarşısını almaq və Abşeron yarımadasının bütün yaşayış məntəqələrindən rahat nəqliyyat və əlaqələndirmə imkanı olan ərazidə təhsil müəssisəsini yaratmaq məqsədilə Bakının mərkəzi hissəsinin hüdudlarının birbaşa yaxınlığında yaşıl universitet şəhərciyinin yaradılması təklif olunur. Universitet şəhərciyi Hibrid Yaşıl Dəhlizlər şəbəkəsinə bütünlüklə inteqrə ediləcək ki, bu da əraziyə aşağı sürətli nəqliyyat vasitələri ilə gediş-gəliş imkanı təmin edəcək.

Yeni universitet şəhərciyində özəl və dövlət ali təhsil müəssisələri ilə yanaşı tələbə yataqxanaları, xarici tədqiqatçılar üçün qonaq evləri, professorlar və müəllimlər üçün qonaqlama və yaşayış yerləri təmin ediləcək.

Universitet şəhərciyi yaxınlıqda cəlbedici ticarət və qarışıq istifadə xidmətləri təklif edən yeni ictimai nəqliyyat yönümlü şəhərsalma sistemlərinin (dəmir yolu, metro və avtobus xidmətləri) üstünlüklərindən faydalanacaq. Mərkəz daxilində həmçinin əraziyə əlavə inzibati xidmətlər göstərən özəl və dövlət qurumları yerləşəcək. Nəticədə, tədqiqat klasteri və ictimai nəqliyyat yönümlü şəhərsalma sistemlərini birləşərək universitet şəhərciyini Bakının yeni Bilik Biznes Mərkəzinə çevirəcək.

PISA (Beynəlxalq Şagird Qiymətləndirmə Proqramı) tədqiqatının 2022-ci il üzrə nəticələri açıqlanıb. Ötən il keçirilən PISA tədqiqatında əsas sahə riyaziyyat olub və 81 ölkədən ümumilikdə 700 000-ə yaxın şagird qiymətləndirmədə iştirak edib.

 Riyaziyyat üzrə nəticələrə görə ilk beşlikdə Sinqapur, Makau (Çin), Çin Taypeyi, Honkonq (Çin) və Yaponiya qərarlaşıb. Bakı məktəbləri ilə təmsil olunan Azərbaycan sıralamada 81 ölkə arasında 56-cı yerdədir. Ölkəmiz Meksika, Braziliya, Gürcüstan, Özbəkistan, Albaniya və Şimali Makedoniyadan daha yuxarı nəticə göstərib. Lakin bəzi təhsil ekspertləri nəticələrdən razı deyil.

 Modern.az PISA nəticələri ilə bağlı bir neçə ekspertlə danışıb.

 Təhsil eksperti Elçin Əfəndinin fikrincə, yoxlanmaların riyaziyyat istiqaməti üzrə olması bizi geri salıb:

 "Beynəlxalq təhsilin keyfiyyətinin ölçülməsi ilə məşğul olan müəyyən qurumlar var ki, onların açıqlamalarına nəzər yetirdiyimiz zaman ölkəmizdə istər aşağı təhsil, istər yuxarı təhsil pilləsində müvafiq olaraq müəyyən çatışmazlıqların olduğunu görürük. PİSA tərəfindən aparılan qiymətləndirmə ilə ölkəmiz 81 ölkə arasında 56 yerdə yer alıb. Biz əsasən qonşu ölkələrindən Gürcüstanı, böyük ölkələrdən isə Argentinanı geridə qoymuşuq. Məhz riyaziyyat istiqaməti üzrə ölçülməsi bizi PİSA-da geri salıb. Bu istiqamətdə işlərin aparılmasına artıq start da verilib. Müəyyən boşluqlar istiqamətində işlərin görülməsinə başlanılıb".

 Ekspert vurğulayır ki, PİSA-nın yoxlaması yalnız Bakı məktəbləri üzrə olub, lakin Azərbaycan təhsil sistemi təkcə Bakıdan ibarət deyil.

 "Yoxlanma bütün respublika üzrə olmalı idi. o zaman biz əsas göstəricini görə bilərdik. Biz daha sürətli göstəricilərin artımına çalışmalıyıqsa Sinqapur, Finland modelini tətbiq edə bilərik. Daha çox araşdırma apararaq onların modeli üzərində öz modelimizi yarada bilərik", - o qeyd edib.

 Təhsil eksperti Elmin Nuri də azərbaycanlı şagirdlərin göstəricilərinin ürəkaçan olmadığını diqqətə çatdırıb.

 “Çox təəssüf olsun ki, azərbaycanlı şagirdlərin göstəriciləri bu dəfə də ürəkaçan olmadı. 81 ölkədən 700 mindən çox şagird arasında qiymətləndirilmə aparılmışdı. Bu qiymətləndirmə istiqamətində riyaziyyat, təbiət elmləri, oxuyub-anlama məzmun xəttləri istiqamətləri üzrə aparılıb. 81 ölkə arasında 56-cı yerdə olduq. Riyaziyyat üzrə 397, oxuyub-anlama məzmun xətti üzrə 365, təbiət elmləri üzrə 380 ballıq nəticə göstərə bildik. Düşünürəm ki vəziyyət ürəkaçan deyil. PİSA şagirdlərimizin bəzi göstəriciləri ilə bağlı statistik bilgilər də yayımlayıb. 15 yaşa qədər olan uşaqlar arasında riyaziyyat 2-ci səviyyədən yüksəlmə faizi 38 faiz olub. Amma PİSA da bu göstərici 69 faizdir. 21 faiz geri qalırıq. 5-6-cı sinif üzrə yüksələn şagirdlər arasında azərbaycanlı şagirdlərin yeri cəmi 1 faizdir. Qiymətləndirmədə iştirak edən bütün şagirdlərin cəmi 1 faizi 2-ci səviyyəyə yüksələ bilib. Lakin hər ölkə üzrə orta göstərici 9 faizdir. Biz burada 8 faiz geri qalırıq. Oxuyub anlama məzmun xətti üzrə 2018-ci ilin göstəricilərindən 24 faiz aşağı nəticə göstərmişik. Halbuki mən xatırlayıram 2018-ci ilin göstəriciləri elan olunanda hamı bunu faciə kimi qarşılamışdı.”

 Ekspert geriləmələrin əsas səbəbini COVID-19 pandemiyasında görür:

 “PİSA bəyanat yayıb ki, bütün ölkələrdə geriləmələr var. Hətta ilk pillədə olan Sinqapurda da geriləmə müşahidə olunub. Bunun əsas səbəbi COVID-19 pandemiyasıdır. Bildiyimiz kimi, 2019-da koronavirus çıxdı və 2 ilə qədər müddətdə təhsilə xeyli ziyan vurmuş oldu. Lakin koronavirus olmasaydı yenə də bizim göstəricilərimiz yüksək olacaqdımı?  Fikrimcə, biz yenə də aşağı-yuxarı bu yerlərdə olacaq idik. Azərbaycan kiçik ölkə deyil. 81 ölkədən 56-cı olmaq bərbad nəticədir. Biz PİSA-nın bütün dövlətlərin şagirdlərinin üzərində apardığı qiymətləndirmə 3 istiqamətdən kənara çıxmır. Biz digər ölkələrin təhsil sistemindən nələrdə geri qalmışıqsa, onu araşdırmalıyıq. Riyaziyyat və məzmun xəttində etiraf edək ki, açıq tipli, stuasiyaya görə qərar qəbul etmə, hadisələrin bir-birinə zəncirvari bağlantısını qurmaq, sadə konstruksiyaları həll edə bilmə bacarığı, vəziyyətdən çıxış yolu bacarığı, stuasiyaya görə doğru qərar vermə bacarığı və sair, biz bu məzmun xəttinə cavab verə bilmədik. Test sistemi şagirdlərin əlindən bu göstəriciləri aldı. Hər il 9-cu siniflərin buraxılış imtahanından sonra DİM statistik göstəriciləri açıqlayır. Riyaziyyatda açıq tipli suallara cavab vermə faizi çox biabırçıdır. İmtahan verənlərin 50 faizi 0 nəticə göstərib. İldən-ilə vəziyyət düzəlmək əvəzinə pisləşir. Artıq təhsildə yanaşma dəyişilməlidir. Biz bu gün təhsilimizi qəbul imtahanının elementi olmasından xilas etməliyik. Əgər onu edə bilsək, biz bütün qiymətləndirmə platformalarında irəli gedə biləciyik.”

Təhsil məsələləri üzrə ekspert Adil Vəliyev də PISA nəticələrinin yaxşı olmadığını düşünür.

 “PISA nəticələrinə baxdıqda bizim göstəricimiz heç də yaxşı deyil. Çünki PİSA-da riyaziyyat, oxuyub-anlama və əsas götürülür və buna görə də ballar hesablanıb nəticələr açıqlanır. Düzdü riyaziyyatdan 25 ölkəni geridə qoymuşuq. Lakin oxuyub anlama və təbiət elmlərində biraz geriləməmiz var. Bir şeyi də nəzərə almaq lazımdır ki, bu hesablamalar Bakı məktəbləri üçün nəzərdə tutulub. Biz əgər regionları nəzərə alsaydıq, biz orada demək olar ki, axırıncı yerdə olardıq. Bəlkə də siyahıya belə düşə bilməzdik", - o vurğulayıb.

 Adil Vəliyevin sözlərinə görə, Azərbaycanda bəzi fənlərin adı var, amma özü yoxdur:

 "Məsələn texnologiya fənnini misal göstərmək olar. Texnologiya fənnində nəinki region məktəbləri, Bakı məktəblərində belə şagirdlərə kifayət qədər bilik öyrədilmir. Biz o zamanlar texnologiya fənni keçəndə praktiki cəhətdən öyrədilirdi. Təəsüff ki, indi kitabı oxumaqdan başqa heç nə edilmir. Biz hər hansı inkişaf etmiş ölkənin təhsil sistemini Azərbaycana gətirsək, onun heç bir nəticəsi olmayacaq. Azərbaycanda yaşayan valideynlər, uşaqların düşüncə şəkli fərqlidir. Biz PİSA-da görürük ki, hər 3 kateqoriya üzrə Sinqapur 1-ci yerdədir. Onların təhsilini gətirsək belə heçnə olmayacaq. Bizim sadəcə bir yolumuz var ki, həmin təhsil modellərini Azərbaycan təhsil modeli ilə birləşdirib yerinə daha yeni təhsil modeli çıxaraq. Bunu da pilot siniflərdə edib nəticəsinə görə digər məktəblərdə tətbiq edərək nəsə əldə edə bilərik. Məsələn məktəbdə olan informatika fənni ilə monitorinq aparsaq, kompüterlərin işlək vəziyyətində olmadığını görərik. Məktəb rəhbərləri də kompüterlər xarab olmasın deyə yenilərini istifadəyə vermək istəmir.

Bəlkə də, ciddi olaraq fərqinə varmırıq, amma bunu bilməliyik ki, sözün əsl mənasında dünya dəyişir. Həm də çox sürətlə dəyişir. Keçmiş tarixlərdə 100 ildə öyrənilən A həcmində elm, indi günlər səviyyəsində öyrənilir. Yəqin ki, bu məsələni xüsusi indikatorlarla ölçmək imkanımız olsa, saatlar ərzində öyrənildiyini də görərik, görəcəyik. Elmin inkişaf sürətinin obrazlı desək, işıq sürətinə çatdığı bir vaxtda gözlənilən amma, atom effekti yaradacaq qədər gözlənilməyən ciddi bir mövzu var. Bunun adı GPT və onun inkişaf edən versiyalarıdır. GPT neyron şəbəkələri alqoritmasından istifadə edir. Bu alqoritma daha əvvəldən də mövcud idi. Maşın öyrənmə (Machine Learning-ML) vasitəsi ilə məlumatı öyrənmə və böyük dataları analiz etmək imkanları olsa da, insan kimi ifadə etmək çətin idi və yenə də insana ehtiyac duyulurdu. O dataları insanın anlayacağı dilə çevirmək, izah etmək və anlaşılan vəziyyətə gətirmək üçün qənaətbəxş imkanlar yox idi. Halbuki, bu imkanların süni intellekt vasitəsi ilə mümkün olacağı düşünülürdü. Məsələləri təfsilatı ilə bir qədər geniş formada göstərmək mümkündür.

Bəhruz Əliyev

Neyron şəbəkələri insan beyninin işləmə prinsiplərinə əsaslanan və bənzər çalışma metodundan istifadə edən riyazi modeldir. Başqa formada desək, neyron şəbəkələri öyrənmə prosesini daha sürətli edən insan beyninin çalışma üslubuna bənzər “Maşın Öyrənmə (Machine Learning-ML)” alqoritmasının bir növüdür. Eyni zamanda daha çox məlumat, daha çox verilənlər bazası və daha çox mənbələr tələb edir. Neyron şəbəkələr əsasən proqnozlar vermək və qərar qəbul etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Neyron şəbəkələrlə bağlı ilk metod 1970-1980-ci illərdə ortaya çıxmışdır. Kompüterlər gücləndikcə neyron şəbəkələrə maraq düz mütənasiblik təşkil etdi və maraq daha da artmağa başladı. Hal-hazırda neyron şəbəkələr pilotsuz maşınlar, görüntü (face detection) və nitqin tanınması (speech recognition) və təbii dilin işlənilməsi ilə bağlı məsələlərdə geniş istifadə olunur.

Neyron şəbəkələri “Maşın Öyrənmə (Machine Learning-ML)” və “Süni İntellekt (Artificial Intelligence-AI) ” üçün çox güclü bir vasitədir. Əsas üstünlüyü verilənlərdən öyrənmək qabiliyyətidir. Daha çox nümunə və daha çox məlumat daxil olduqca inkişaf edirlər.

Digər qabiliyyət isə ümumiləşdirmək qabiliyyətidir. Öyrəndikləri nümunələr əsasında yeni və görünməmiş məlumatlar üzərində proqnozlar verə və təsnifatlara bölə bilirlər. Bu özəllik onlara qərar qəbul etməyə kömək edir.

Neyron şəbəkələrin alqoritmaları onlara verilmiş qəliblər əsasında müqayisələr və bənzərliklərə baxaraq məlumatları öz alqoritmasından keçirir və qərar verir. Neyron şəbəkələrə daxil olmuş və öyrəndiyi məlumatlar düzgündürsə, doğru qərarlar verilir, əks halda manipuliyasiya olma ehtimalı da mövcuddur.

Kiçik bir misalda neyron şəbəkələrin işləmə prinsipini izah etmək mümkünür. Şəkildə göründüyü kimi, giriş məlumatları giriş təbəqəsinə ötürülür, sonra məlumatlar bir və ya bir neçə gizli təbəqədən keçir. Ehtiyac olarsa, yenidən girişə qayıdıb sonradan ardıcıl olaraq, son məlumat çıxış təbəqəsinə ötürülür. Əlaqələr əlaqə bağları vasitəsi ilə qurulur.  Dərin detallara varmadan mümkün sadə misal ilə izah mümkündür.

Misal: Tutaq ki, salonda 50 ədəd minik avtomobili və onun funksiyaları və qiymətləri barədə məlumatlar var. İstəyirik ki, minik avtomobillərinin real bazar qiymətini proqnozlaşdıra bilən neyron şəbəkəsini öyrədək və işə salaq.

Giriş təbəqə: Minik avtomobili və onun funksiyaları, qiymətləri daxil olunur.

Gizli təbəqə: Məlumatları qəbul edir, üzərində riyazi əməliyyatlar keçirir, özündə daha əvvəldən daxil olmuş məlumatlarla müqayisə edir və ya digər alqoritmaya əsaslanan əməliyyatlar edərək, nəticəni növbəti təbəqəyə göndərir.

Çıxış təbəqəsi: Gizli təbəqədən məlumatları alır və minik avtomobilinin qiyməti barədə proqnoz verir.

Təlim: Təlim zamanı neyron şəbəkə öz proqnozlarını real qiymət və funksiyalarla müqayisə edir. Dəqiq proqnoz vermək üçün, tənzimləmələr aparır, itki və zərərləri qiymətləndirir və s.

Təxmin: Neyron şəbəkə bu təlimdən sonra qiymətlə bağlı proqnozlar verə bilir.

Yuxarıdakı misalda neyron şəbəkələrinin rəqəmlərlə necə  işləməsinin sözlü izahına bir nümunədir. Bu misal bizə neyron şəbəkənin giriş məlumatlarını necə emal etdiyi və proqnozlar verməsi haqqında əsas fikir əldə etməyə imkan verir. Daha mürəkkəb şəbəkələrdə bir neçə gizli təbəqə ola bilər və bir neçə giriş və çıxışa malik ola bilər. Bu, neyron şəbəkəyə giriş məlumatları və çıxış proqnozları arasında daha mürəkkəb əlaqələri öyrənməyə imkan verir.

Neyron şəbəkələrin bir çox növləri var. Bu növlərdən daha geniş bəhs etmək mümkündür. Ancaq texniki-riyazi detallara enmədən ümumi məsələləri göstərmək, maariflənmək cəhətindən daha məqsədəuyğun hesab etmək olar. Neyron şəbəkələrinin istifadə sahələrinə xüsusi diqqət çəkmək olar.

1. Kompüter sahələrində

• Təsvir və video analizlərdə,
• Obyektlərin aşkarlanması və tanınmasında,
• Sürücüsüz avtomobillərdə istifadə olunur.

2. Danışıq dili ilə bağlı məsələlərdə

• Dil tərcüməsi,
• Mətnin ümumiləşdirilməsi
• İnsan dilində anlayıb istifadəçilərlə daha təbii ünsiyyət qurmağa imkan verir.

3. Nitqin tanınması

• Nitqdən mətnə ​​və mətndən nitqə tətbiqlərdə istifadə olunur.
• İstifadəçilərə səsli əmrlər vasitəsilə cihazlarla qarşılıqlı əlaqə yaratmağa imkan verir.
• Danışılan sözləri tanıya, transkripsiya edə və təbii səslə nitq yarada bilər.

4. Səhiyyə sahəsi

• Xəstəlikləri müəyyən etmək və diaqnoz qoymaq,
• MRT kimi tibbi təsvirlərləri incələmək,
• Həmçinin dərmanların kəşfində və inkişafında istifadə olunur.

5. Maliyyə sahəsi

• Maliyyə fırıldaqçılığın aşkar edilməsində,
• Kredit və alqoritmik ticarətdə istifadə olunur,
• Maliyyə Mübadiləsi (borsa) üzrə proqnozları verə bilər.

Neyron şəbəkələrini bir çox şəxslər və təşkilatlar istifadə edir.

1. Tədqiqatçılar və akademiklər
2. Mühəndislər
3. Müəssisələr
4. Hökumət təşkilatları
5. Sahibkarlar

Bəzi üstünlüklərini də qeyd etmək yerinə düşər

• Eyni anda bir çox iş görmə qabiliyyətinə sahibdir
• Məlumatlar sadəcə verilənlər bazasında deyil, bütün şəbəkədə toplanır
• Məlumatlar arasında olan gizli əlaqələri tapmaq və böyük informasiyanı modelləyə bilir
• Lazım olmayan məlumatları çıxarmaq və əlavələr edə bilir və s.

Bəzi əskik cəhətləri

• Bəzi hallarda qüsurlar yarana bilər və proqnozlar yanıldıcı ola bilər. Bu əsasən daxil olan məlumatlardan da asılıdır.
• Yüksək və bahalı prosessorlar və digər resurslar tələb edə bilər.

Artıq aydındır ki, neyron şəbəkələr maşın öyrənmə dilidir. Hər dəfə proqramlaşdırmağa ehtiyac qalmadan ona verilmiş qəliblər əsasında öyrənir və qərar verir. Ancaq bu məqamda insana ehtiyac duyulur. Tapılmış cavablara baxmaq, onları hər kəsin anlayacağı dilə çevirmək üçün, insanlara (mütəxəssislərə) ehtiyac vardır. Əks halda cavab anlaşıqsız ola bilər. Məsələnin bu nöqtəsində köməyimizə “Süni İntellekt (Artificial Intelligence-AI)”-in imkanları çatır.

Süni İntellektin əsas sirri cavabları bir insan kimi, insana çox bənzər formada başa düşülən izah verməsidir. Bu sahədə bir çox araşdırma və real tədqiqatlar mövcuddur. Hər il sahənin 54% böyüdüyü deyilir. Bəzi faktları da göstərmək mümkündür.

1. Bir nəfər xəstəxanada MRT çəkdirib evə geri dönərkən süni intellektin xəbərdarlığı nəticəsində yenidən xəstəxanaya aparılaraq həyatını qurtarmaq mümkün oldu.
2. Türkiyədə Pilotsiz uçan aparatlarda istifadə olunur.
3. ABŞ-da Amazon şirkətinə məxsus Alexa-nın bir uşağı təhlükəli bir oyun oynamağa təşviq etməsi böyük reaksiyalara səbəb oldu
4. Nvidia şirkətinin inkişaf etdirdiyi robot Oksford Universitetində sessiyada iştirak etdi. Robot silahlanma yarışı ilə bağlı suala “Müharibə istəmirsinizsə, mən olmamalıyam” cavabını verdi.

Amma bunların heç biri Amerikanın OpenAİ şirktənin günümüzdə GPT (Generative Pre-trained Transformer- Generativ Öncədən Təlimləndirilmiş Transformator) versiyalarının əldə etdiyi üstünlüklərə çatmayıb. OpenAi şirkəti Süni İntellektin tədqiqat laboratoriyasıdır. OpenAİ dostca Süni İntellektə təşviq və inkişaf etdirmək üçün qurulan qeyri-kommersiya təşklatıdır. Microsoft Azure platformalarından istifadə edərək işləyir. 2015-ci ildə içində Elon Musk-ın da olduğu bir neçə şəxsin birlikdə 1 milyard ABŞ dolları yatırılaraq San-Fransiskoda qurulan qeyri-kommersiya əsaslı bir şirkət kimi yarandı. Mikrosoft şirkəti 2019-cu ildə OpenAi şirkətinə 1 milyard dollar sərmayə qoydu. Mikrosoft şirkəti Bing axtarış sisteminin modelini gücləndirmək məqsədi ilə GPT-4-ə xüsusi əlçatanlıq üçün 10 milyard dollar ikinci çoxillik sərmayə qoydu.

2020-ci ildə OpenAI GTP-3 versiyanı elan etdi. İnternetdə olan məlumatlar əsasında soruşulan sualları təbii dildə cavablandıra bilirdi, tərcümələr və mətnlərin generasiyası ilə bağlı imkanları təqdim edildi.

2021-i ildə təbii dil açıqlamalarından görüntülər generasiya edən “DALL-E” adını məşhur rəssam Salvador Dali və WALL-E adlı animasiya filmindən almışdır.

2022-ci ilin dekabr ayında GPT-3.5 əsaslı söhbət robotu ChatGPT pulsuz olaraq elan edildi. İlk 5 gündə 1 milyondan çox şəxs qeydiyyatdan keçdi.

7 Fevral 2023-cü ildə Microsoft ChatGPT ilə eyni əsaslı süni intellekt texnologiyasını Microsoft Bing, Egde, Microsoft 365-də inkişaf etdirdiyini elan etdi.

Π(pi) günündə, yəni 14 mart 2023-cü ildə OpenAİ ChatGPT Plus-un motoru olan GPT-4-ü elan etdi.

Təxmini qısa tərifi belə elan olundu: Həqiqi yaşamda insanlardan daha az qabiliyyətli olsa da, bəzi məslək və akademik qiymətləndirmələrdə insan səviyyəsində performans göstərə bilən, rəsm və mətnləri anlayıb, mətn şəklində cavab verə bilən çox yönlü bir modeldir.

GPT-4 bir çox imtahanlarda sınaqdan keçirildi və bir çox insanın çatmayacağı və az insanın çata biləcəyi nəticələr əldə etdi. Bəzi beynəlxalq imtahan nəticələrini  OpenAİ-in öz rəsmi saytına istinadən cədvəldə bir qismini  göstərmək mümkündür. Daha böyük siyahı ilə rəsmi mənbədən tanış olmaq olar.

Simulated exams	GPT-4	GPT-4 (no Vision)	GPT-3.5
Uniform Bar Exam (MBE+MEE+MPT)1	298/400	298/400	213/400
LSAT	163	161	149
SAT Evidence-Based Reading & Writing	710/800	710/800	670/800
SAT Math	700/800	690/800	590/800
Graduate Record Examination (GRE) Quantitative	163/170	157/170	147/170
Graduate Record Examination (GRE) Verbal	169/170	165/170	154/170
Graduate Record Examination (GRE) Writing	4/6	4/6	4/6
USABO Semifinal Exam 2020	87/150	87/150	43/150
USNCO Local Section Exam 2022	36/60	38/60	24/60
Medical Knowledge Self-Assessment Program	75%	75%	53%
Codetorces Rating	392	392	260
AP Art History	5	5	5
AP Biology	5	5	4
APCalculus BC	4	4	1

 

Çox maraqlı məqamlardan biri də odur ki, GPT-4-ün inkişafı üçün 6 ay sərf edildi. Bir çoxumuz GPT 3.5-dəki üstünlükləri tam test edib qurtarmadan, yeni versiya 100 səhifəlik texniki sənədi ilə birlikdə elan edildi. Biz ondan öyrənməyə başlayarkən, o da bizdən öyrənərək, daha da böyüməyə başladı. Demək mümkündür ki, yeni versiyanın bu qədər sürətlə ərsəyə gəlməsində hər kəsin ChatGPT-yə olan axını da ciddi rol oynadı.

GPT-3.5-dən yazaraq, suallar verdiyimiz halda GPT-4-də həm də şəkil və görüntüləri təqdim edərək öyrənmək, sual, fikir soruşmaq mümkündür. İnternetdə dəqiq ölçülməsi çətin olan, amma hər gün böyüyən dataları insanların araşdırması və bu işi manual olaraq etmək, ciddi zaman itkisidir. İnsanların uzun müddət diqqətli qalma imkanının olmamasını və yorula bilmə xüsusiyyətlərini də nəzərə alsaq, manual tədqiqatları çox çətin hesab etmək olar. GPT-4 sizin araşdırmaq istədiyiniz məlumatları data okeanı içərisindən araşdırır və sizə cavab verir, həm də sizə uyğun, sualın səviyyəsinə görə. Daha detallı suallara daha detallı cavablar verir. Proqramçılar, müəllimlər, tədqiqatçılar, data analitikləri, vəkillər üçün əvəzedilməz bir alət sayılır. GPT-ni digər bənzərlərindən fərqləndirən insan dilinə daha yaxın olmasıdır. Sanki bir insan kimi cavab verir, sanki insan cavab yazırmış kimi cavab yazması ciddi təsiredici məqamdır. Dil emalı o qədər yüksək səviyyədə və axıcıdır ki, insandan fərqləndirmək bəzi hallarda çətindir, hətta bəzi insanlar öz fikirlərini izah etməkdə çətinlik çəkdiklərini düşünsək, bəzi insanlardan daha üstün tərəflərini də görmək mümkündür.  Tarixdə ilk dəfə dili bizim dilə bənzəyən bir həll ilə qarşılaşırıq.

Bu versiyada 25000 söz daxil etmək mümkündür. Yəni 100 səhifəlik bir yazını verərək, konspekt tələb etmək olar, mətndəki mövzunu hər kəsin başa düşəcəyi dildə izahını istəmək olar. Hətta mətnlə bağlı konkret suallar verərək, yazı haqqında öyrənmək olar. GPT-3 ilə GPT-4-ün bəzi parametrlərini qarşılaşdırmaq mümkündür. GPT-3-ün maşın öyrənmə parametri (iş görə bilmə qabiliyyəti) 175 milyard olduğu qeyd olunur. GPT-4-də isə bu parametr 100 trilyondan çox olduğu bildirilir.

GTP-4 kod yaza bilər, işinizi necə inkişaf etdirəcəyinizi deyə bilər, tövsiyələr verə bilər, hətta oynamaq istədiyiniz oyunlar varsa, onları da sizin üçün yaza bilər. Soyuducunu açıb, şəklini çəkdiyinizdə soyuducuda olan ərzaqlarla hansı yeməkləri hazırlamaq imkanını və reseptini verə bilər.

Heç bir vəkilə ehtiyac olmadan lazımı sənədləri hazırlaya bilər, məktublar yaza bilər, gələn uzun məktubları qısaca sizə açıqlaya bilər, sizin istədiyiniz səviyyədə və tonda məktublar və yazılar yaza bilər.

Toplantılarınızı planlaya bilər, toplantılara qulaq asaraq, lazımı qeydlər və başlıqlar çıxara bilər.

GPT-4 öyrənmə, texnologiya, yazma, tarix, riyaziyyat, elm, məsləhət, koder, biznes kimi məsələlərdə GPT 3.5-dən 40% daha üstün nəticəyə sahibdir.

Məsələn: Be My Eyes (Gözlərim ol) adlı bir qurum GPT-4-ü öz aplikasiyalarına əlavə edəcəyini açıqladı. Görmə qabiliyyəti zəif olanlar üçün imkan yaranır ki, telefonun kamerasına göstərilən görüntülərin izahını versin. Məsələn, paltar mağazasına girən görmə qabiliyyəti zəif olana paltarlar haqqında təfsilatlı məlumat vermək kimi.

GPT-4 hüquq sahəsində də yüksək nəticələrə sahibdir. Bu gələcəkdə robot vəkillərin yaranma ehtimalını da özü ilə gətirir.

GPT-4 doğruluq və dil emalı kimi ən üstün nəticələrə sahibdir. Hal-hazırda bütün dillərdə danışa bilsə də, ən müvəffəq dil 85.5% ilə ingilis dili hesab olunur. GPT-4 şəkildəki görüntülərin zarafat və ya ciddi mövzu olduğunu da anlayaraq, detallı açıqlama verə bilir.

Bəzi təhdidlər mövcuddur və ciddi narahat edir

100 səhifəlik texniki sənəddə belə sistemin bəzi qabiliyyətlərini təxmin etməyin hələ də çətin olduğu deyilir. Etibarlı olmayan məlumatları verdikdə doğru məsləhətlər verməyə bilər. Getdikcə rəqabətə görə bəzi məqamların gizlədildiyi də görünməkdədir. Əsasən Mikrosoft şirkətinin sərmayələrindən sonra gizliliyin çoxaldığını müşahidə etmək mümkündür.

Məktəblərdə şagirdlərin imtahanda köçürməsinin qarşısını almaq üçün, bəzi məktəblər ChatGPT-ni qadağan etməsi də mümkün görünür.

12-ci səhifədə bildirilir ki: Etibarsız məlumatlar verildiyində model cinayət mövzusunda tövsiyə vermək kimi arzuolunmaz məzmun yarada bilər.

Dünyada müxtəlif qurumlar güc və iqtidar üçün istifadə edə bilər. Hətta güc və iqtidarın verdiyi xüsusi cəzbedicilikdən özünün də təsirlənə biləcəyi istisna edilmir. 14-cü səhifədə bu məsələdən bəhs olunur. Uzunmüddətli planlar yaratmaq, plana uyğun hərəkət etmək, güc və resurs toplamaq kimi davranışlar göstərə bilər. Eyni zamanda qurum güc arama davranışı ilə bağlı xüsusi çalışdığını da vurğulayır.

İnsanın hər yönü ilə təqlid edən süni intellektin pis niyyətli insanları da təqlid etmək imkanı vardır. Təbii ki, süni intellekt əxlaqsız və pis niyyətli insanları da öyrənib təqlid edə bilər, onlara uyğun tövsiyələr verə bilər. Manipulyasiyalar hər zaman mümkündür.

Mənfi məqsəd və risklərdən qorunmaq üçün, mütləq Süni İntellekt ilə bağlı etik mühəndis qrupu fəaliyyət göstərməlidir. Bu komanda yenilik edərkən, necə məsuliyyətli davranmaq üzərində işləməlidir. Mühəndislər süni intellektin hansı zərərlərə səbəb ola biləcəyini təxmin etməli və sonra azaldılması üçün təkliflər verməlidir. Xoşagəlməz hallardan biri odur ki, bəzən şirkətlər bir-biri ilə rəqabətə, yarışa qoşulur və bu məsələni unudurlar. Əks halda sosial şəbəkələrin yaranması ilə cəmiyyətlərdə fərqli axınlar və davranışlar yarandığı kimi, bilmədiyimiz qeyri-müəyyən xoşagəlməz, ciddi narahatedici yeni axınlar da bizi gözləyir. Qadağa məsələnin həlli deyil, amma məntiqli çıxış yolları tapmaq mümkündür. Qadağa bütünlükdə ziyanlı sayılırsa, məntiqlidir. Əgər məsələnin ciddi faydalı tərəfləri varsa, bundan istifadə edilməli və dünyanın inkişaf tendensiyasından geri qalmamalıyıq. Mənfi məsələlərlə mübarizə apararaq, mübarizə immuniteti qazanmağın daha münasib yol olduğunu düşünürəm. Ümid edirəm ki, dünyada baş verən və sürətlə davam edən son yeniliklər insanların hər zaman faydalanmasına xidmət edəcəkdir.

Bəhruz Əliyev, İnformasiya Texnologiyaları üzrə mühəndis-ekspert, tədqiqatçı

Əngin səmaları azadlığa təşnə olan, həsrətdən yanıb-qovrulan bir quş dəlmədədir... Uçur, uçur, yenə də uçur... Ruhuna ağrı tək yığdığı ayrılıqları buludlara yükləyərək bir amal uğrunda–Təbrizin dizinə baş qoymaq üçün-uçur...

Yenə mənim üçün çox doğma  məkandayam: “Xalq Bank”ın əsas binasında “Xalq əmanəti” layihəsinin növbəti buraxılışının-Güney həsrətli Xalq şairi Hökumə Billurinin “Seçilmiş əsərləri”nin təqdimatındayıq. Azadlıq yanğılı, Vətən həsrətli quşcuğazı da bir neçə dəqiqə gözümü çəkmədən bu kitabın üz qabığında müşahidə edirəm. Vərəqlədikcə fərqinə varıram ki, kitabdakı bütün şeirlərin ruhu, ovqatı, dərdi elə bu üz qabığındakı həmin quşun uçuşunda əks olunub... Hökumə Billuri bu uçuş naminə yüzlərlə şeirlər yazıb, cild-cild kitablar çap etdirib... Və “Xalq Bank” özünün “Xalq əmanəti” layihəsi həmin şeirləri bir uçuş halında bir araya gətirib...

 

 

“Təbrizin küçələri dolanbadolan...”

Hökumə Billurinin nəfis tərtibatla hazırlanmış “Seçilmiş əsərləri” həm də bir özəlliyinə  görə seçilir:  Kitab bütövlükdə, içindəki bütün yazılanlarla birlikdə Təbrizin ayrılıq,həsrət xəritəsidir. Odur ki, küçə-küçə, ev-ev oxunur... Oxuyanda anlayırsan ki, burada Təbrizə aid hər şeyin-küçələrin, yolların, damların öz dadı var. Hökumə xanımın qələmində isə Təbrizin bütün  yolları  həsrət dadır... Duzlu göz yaşı qatılmış, kifsimiş vağzal qoxuyan bir dad... Buradakı yollar insana həsrət yedirdir...  

Təbrizin bütün yolları onsuz da ayrılıqlar üzrə ekspertdir, həsrət üzrə mütəxəssisdirlər. Hökumə xanımın şeirlərində isə bu yollar  həm də üsyanın, dirənişin tərbiyəçisidirlər. Vərəqlədikcə daha da fərqinə varırıq ki, Hökumə Billuridəki üsyan ruhunun özü bu yollarda tərbiyə alıb, böyüyüb-yetişib, boya-başa çatıb.

 

Bir həsrət nəğməsi içindən reportaj

 

Hökumə Billurinin “Seçilmiş əsərləri”nin təqdimatı keçirildiyi “Xalq Bank”ın əsas binasında qonaqlar artıq yerini almadadır. Az sonra təqdimata toplanmış tanınmış ictimaiyyət nümayəndələri, ədəbiyyat adamları, media təmsilçiləri, rəsmi qonaqlar və s. üçün həm indi əlimdə tutduğum bu kitabla bağlı ətraflı məlumat veriləcək. İndi fərqinə varıram ki, sən demə, kitabı vərəqlədikcə, oradakı şeir parçalarına göz gəzdirdikcə beynimdə özümdən xəbərsiz bir musiqi səslənirmiş. Hətta gözümü o şeirlərdən  ayıranda da həmin musiqi dayanmır. Hökumə Billurinin şeirləri ilə necə də ruh qardaşı imiş bu?! Özümdən xəbərsiz məndə səslənən bu musiqini Güney Azərbaycan yanğısı ilə dünyasını dəyişən mərhum Rübabə Muradova oxuyur... “Qaragilə”adlı xalq mahnısını həsrətlə bu kitabın arxa fonu kimi səsləndirir: “Təbrizin küçələri, dolanbadolan, Qaragilə, dolanbadolan...”

Hökumə xanım isə ona özünün Təbriz bayatıları ilə cavab verir:

Gözəlim ana Təbriz,

Yaralı sona Təbriz.

Sənsiz keçən günlərim

Gələrmi, sana Təbriz?

 

Əzizim, dağlar üstə,

Dağ vurdun dağlar üstə.

Bülbül olub uçaydıq,

Təbrizdə bağlar üstə.

 

 

Kitabı vərəqləyən zaman təsadüfən rastıma çıxan və acgözlüklə oxuduğum Təbriz bayatılarından bir neçə misranı öz-özümə sələndirə-səsləndirə təqdimat zalına daxil oluram.

Əvvəlcə məlumat verək ki, “Xalq Əmanəti” layihəsinin 23-cü nəşrinin qəhrəmanı  Hökumə Billuri 1926-cı il martın 3-də Zəncan şəhərində anadan olub. 1933-1943-cü illərdə “Azəri” qızlar məktəbində orta təhsil alıb və məktəbi bitirdikdən sonra həmin məktəbdə müəllimlik edib. İctimai-siyasi fəaliyyətə II Dünya müharibəsi illərində, Sovet ordusu Cənubi Azərbaycanda olduğu dövrdə başlayıb. Əvvəlcə Azərbaycan Demokrat Partiyası Zəncan Vilayət Komitəsinin təbliğat şöbəsi müdirinin müavini, mədəniyyət evi kitabxanasının müdiri vəzifələrində çalışıb.

1952-1954-cü illərdə Hökumə Billuri “Azərnəşr”də ədəbi-bədii şöbənin redaktoru, 1956-1960-cı illərdə isə Azərbaycan Demokrat Partiyası Mərkəzi Komitəsinin orqanı kimi nəşr edilən “Azərbaycan” qəzetinin baş redaktoru vəzifəsində çalışıb. 1964-cü ildən ömrünün sonuna qədər Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunun baş elmi işçisi kimi fəaliyyət göstərib.

Poetik yaradıcılığa hələ orta məktəb illərində başlamış Billurinin ilk şeir və məqalələri 1945-ci ildə “Azər” və “Vətən yolunda” qəzetlərində, həmçinin “Azərbaycan” jurnalında, sonrakı illərdə isə şeir və poemaları ədəbi dövri mətbuatda mütəmadi şəkildə dərc olunub.

“Mənim arzum” (“Uşaqgəncnəşr”, 1949), “Ölməz qəhrəman” (“Azərnəşr”, 1950), “Həyat yollarında” (“Azərnəşr”, 1951), “Mübarizə illərində” (“Azərnəşr”, 1954), “Şeirlər”, (“Uşaqgəncnəşr”, 1954), “Şairin yadigarı” (“Azərnəşr”, 1957), “Səhər günəşi” (“Azərnəşr”, 1964), “Səndən uzaqlarda” (“Azərnəşr”, 1961), “İstərəm”, “Şeirlər” (“Azərnəşr”, 1966), “Necə unudum” (“Gənclik”, 1974), “Çinar gözləyir məni” (“Azərnəşr”, 1976), “Apar məni o yerlərə” (“Yazıçı”, 1981), “Bir də bahar gəlsə” (“Yazıçı”, 1984), “Seçilmiş əsərləri” (“Azərnəşr”, 1986), “Dünya belə dünyadır” (“Yazıçı”, 1989), “Nə qəribə dünya imiş” (“Azərbaycan”, 1997), “Seçilmiş əsərləri” (“Şərq-Qərb”, 2005) şeir kitablarının, “1940-1960: İran Azərbaycanında realist-demokratik poeziya” (“Elm”, 1972) və  “Məhəmmədhüseyn Şəhriyar”  (“Elm”, 1984) monoqrafiyalarının müəllifidir. Şeirləri Yunna Morits və Rimma Kazakovanın tərcüməsində kitab halına salınaraq Moskvada nəşr edilib.

 

Akademik Nizami Cəfərov Hökumə Billuri barədə yuxarıdakı bilgilərlə yanaşı, əlavə məlumatlar da verir, bəzən öz yaddaşını işə salaraq biri-birindən maraqlı xatirələr də danışır. Zalda birbaşa Təbrizdən gələn qonaqlarla yanaşı,  Hökumə xanımın öz övladları Cahangir bəy və Elnaz xanım da var. Yeri gəlmişkən, təqdimatın sonunda mükəmməl və axıcı bir nitqlə çıxış edən Elnaz xanım oradakılara sanki anasının adından bir-bir təşəkkür edir və təşəbbüskarların əməyini alqışladı.

Kitabın tərtibçisi və redaktoru Səlim Babullaoğlu Hökumə xanımın poeziyası barəsində danışarkən maraqlı bir məqama toxunur. Şairin bu sözləri az əvvəl vurğuladığımız bir məqamı bir daha təsdiqləmiş olur: Hökumə Billurinin bütün şeirləri özü-özülüyündə azadlığa, Vətənə qovuşmağa həsrətli bir quş uçuşudur:

 

“Hökumə xanımın yaradıcılıq kredosunu bir bəndlə ifadə etmiş olsaydım, bu bəndi səsləndirmək olardı. Hökumə Billurinin yaradıcılığı bu dörd misrada bütünlüklə ifadə olunur:

 

Təbrizdə Bakını gözündə saxlar,

Bakıda Təbrizi gəzər, soraqlar.

Bir gözü güləndə bir gözü ağlar,

Bir nakam Leyladır, mənim ürəyim.

 

Elə “Dünya ədəbiyyatı” jurnalının baş redaktoru Seyfəddin Hüseynlinin də fikirləri vətənhəsrətli şairənin bütün yaradıcılığının bir kredoya mənsunluğuna eyham vurmuş oldu:

“Hökumə xanım vətənin parçalanması mövzusunu yaradıcılığında ardıcıl olaraq işıqlandırıb. Hökumə xanımda Güney həsrəti həm də şəxsi həsrət idi. Ruhunda, mənəviyyatında açılan yaraların ağrısı idi. O baxımdan elə bilirəm ki, onun yazdıqları daha səmimi idi. Bütün mövzulara baxışı oradakı dərdləri, o ayrılığı əks etdirmək baxımından bizim üçün dəyərlidir”.

Kitabda bədii tərtibat və dizayn işinin müəllifi Tərlan Qorçu isə çıxışında üz qabığı ilə bağlı səsləndirdiyi fikirləri çox yaddaqalan oldu. Deməli, elə ilk dəqiqələrdən diqqətimizi xüsusilə çəkən nişanələr-üz qabığının məzmunu- elə yaradıcı heyət üçün də kitabın bütün ruhunun təcəssümü imiş.

Son söz yerinə - Yaxud, oxucu üçün qeydlər

Artıq çıxışlar da bitmək üzrədir. Amma sanki yenə də  mərhum Rübabə Muradovanın yanğı ilə oxuduğu “Qaragilə” xalq mahnısının elə buralardaca səs eşidilir. Əziz oxucu, siz də bu kitabı vərəqlədikcə bu və ya buna bənzər musiqini eşidəcəksiniz. Bu kitabdan həm də Təbriz küçələrinin qoxusu gəlir. İnsana həsrət yedizdirən küçələrin və insanı özünə çevirən küçələrin qoxusu...  Bu yollar, bu  küçələr bir ruhi anlayışdı. Kimin ruhu o ruhla qovuşursa mütləq onun qoxusunu da üzərində gəzdirir.

Hökumə xanımın bütün şeirləri  bəlkə elə o küçələr və o qoxular barədə elegiyadır.

 

P.S.Həm də əngin səmanı yararaq Vətən doğru süzən bir quşun uçuşu haqqında elegiya...

 

Elmin Nuri