Daha yüksək təhsil həmişə daha yaxşı bacarıq demək deyil – Beynəlxalq sorğu

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT) Yetkinlik Bacarıqlarının Beynəlxalq Qiymətləndirilməsi Proqramını (PIAAC) açıqlayıb.

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, Yetkin Bacarıqlar Sorğusu savadlılıq, hesablama və adaptiv problem həll etmə bacarığının qarışıq qlobal mənzərəsini təqdim edir. Sorğu 673 milyon insanı təmsil edən 31 ölkədən və iqtisadiyyatdan olan 16-65 yaş arası təxminən 160 min yetkin əhalinin savadlılığı, hesablama qabiliyyəti və problem həll etmə bacarıqlarını qiymətləndirib. Sorğuda aşağıdakı ölkələr iştirak edib: Avstriya, Kanada, Çili, Xorvatiya, Çexiya, Danimarka, İngiltərə (Birləşmiş Krallıq), Estoniya, Finlandiya, Flaman regionu (Belçika), Fransa, Almaniya, Macarıstan, İrlandiya, İsrail, İtaliya, Yaponiya, Koreya, Latviya, Litva, Hollandiya, Yeni Zelandiya, Norveç, Polşa, Portuqaliya, Sinqapur, Slovakiya Respublikası, İspaniya, İsveç, İsveçrə, ABŞ. 

PIAAC sorğusuna əsasən, Finlandiya, Yaponiya, Hollandiya, Norveç və İsveç adıçəkilən bütün bu sahələrdə üstündürlər, onların yetkin əhalisinin əhəmiyyətli bir hissəsi qabaqcıl qabiliyyət nümayiş etdirir. Bununla belə, İƏİT ölkələrində orta hesabla, böyüklərin 18%-nin heç bir sahə üzrə ən sadə bilik səviyyələri belə yoxdur.

İƏİT bildirir ki, sorğuda iştirak edən ölkə və iqtisadiyyatlar üzrə hər beş yaşlıdan biri savadlılıq, hesablama və problem həlletmə bacarıqlarında geridə qalır. Bu, o deməkdir ki, onlar sadə mətnləri oxumaq və ya əsas hesab əməliyyatları və problemləri həll etmək kimi əsas bacarıqlarda çətinlik çəkirlər. Bir çox yerlərdə ən aşağı performans göstərən böyüklər son on ildə səriştəlikdə ən böyük azalma nümayiş etdiriblər. Bu, bir çox ölkələr üçün narahatlıq doğurmalıdır, çünki bu, artıq risk altında olan qruplar üçün imkanları məhdudlaşdıra və əlverişsiz dövrləri davam etdirə bilər. Heç kimin geridə qalmamasını təmin etmək, beləliklə də bərabər və ədalətli təhsil sistemləri yaratmaq üçün ölkələr nə edə bilər? İƏİT-nin son tədqiqatında “böyüklər dəyişən dünyada inkişaf etmək üçün lazım olan bacarıqlara malikdirlərmi?”, – sualına cavablar var.

Savadlılıq və hesablama bacarığı, xüsusilə ən az təhsillilər arasında azalır 

Son onillikdə orta savadlılıq səviyyəsi yalnız Danimarka və Finlandiyada yaxşılaşıb, bütün digər iştirakçı ölkələr və iqtisadiyyatlarda sabit qalıb və ya azalıb. Hesablama nəticələri daha müsbətdir, Finlandiya və Sinqapur başda olmaqla 8 ölkə öz xallarını yaxşılaşdırıb. Bacarıqların azalması ilə üzləşən ölkələrin və iqtisadiyyatların əksəriyyətində müxtəlif yaş qrupları üzrə savadlılıq və hesablama bacarıqları azalıb. Təhsilin genişləndirilməsi bu tendensiyaları kompensasiya etmədi, çünki əksər ölkələrdə ali təhsilli məzunlar arasında bilik səviyyəsi azalıb və ya durğunlaşıb. Bu tapıntılar siyasətçilərin təhsil və təlim sistemlərinin inkişaf edən tələblərə daha uyğun olmasını təmin edərək ömürboyu öyrənməyə diqqət yetirmələrinin təcili ehtiyacını vurğulayır. 
Əhalinin ən az təhsilli təbəqələri arasında savadlılıq və hesablama bacarığının azalması xüsusilə nəzərə çarpır. Bu, iştirakçı ölkələrin və iqtisadiyyatların əksəriyyətində yüksək və aşağı təhsilli yetkinlər arasında bacarıqlar üzrə səriştəlilik fərqinin genişlənməsinə səbəb oldu.

Daha yüksək təhsil səviyyəsi həmişə bacarıqların artırılması demək deyil 

Formal təhsil bacarıqların inkişafında əsas rol oynayır. Kollec dərəcəsi olan böyüklər orta hesabla əvvəllər məzun olanlardan daha yüksək bal toplayırlar. Bununla birlikdə, daha yüksək təhsil səviyyəsi həmişə bacarıq və biliklərin yaxşılaşdırılması demək deyil. 2023-cü ildə həyata keçirilmiş bir yetkin bacarıq araşdırması göstərib ki, fərqli ölkələrdə fərqli təhsil səviyyələri olan insanların bacarıq səviyyələrini müqayisə edərkən daha yüksək təhsil səviyyəsi mütləq daha yüksək bacarıq səviyyəsinə səbəb olmur. Məsələn, fin lisey məzunları Çili, İsrail və Litva da daxil olmaqla bir neçə ölkədə ali təhsilli böyüklərdən ardıcıl olaraq irəlidədirlər. Bu qeyri-bərabərlik təhsil sistemlərinin keyfiyyətindəki sistem fərqlərini, eləcə də təhsilin və ömürboyu təhsilin təmin edilməsində və təşkilində fərqləri əks etdirə bilər. Bu fərqlər öyrənmənin nə vaxt baş verdiyini (məsələn, uşaqlıq, gənclik və ya yetkinlik), harada baş verdiyini (formal, rəsmi və qeyri-rəsmi), öyrənmənin necə asanlaşdırıldığını (məsələn, iştirak üçün maneələrin olub-olmadığını) və nəyin öyrədildiyi  (məsələn, bacarıqlar, münasibət və dəyərlər) ilə əlaqəli ola bilər. 

Bacarıqların uyğunsuzluğu təhsil və əmək bazarı arasında daha çox uyğunlaşma tələb edir

İƏİT ölkələrində işçilərin təxminən üçdə biri ixtisasları, bacarıqları və ya təlim sahələri baxımından öz işlərinə uyğun deyil. Bunun əhəmiyyətli iqtisadi və sosial xərcləri var, xüsusən də onlar həddindən artıq ixtisaslı olduqda. Məsələn, təhsil səviyyəsini tələb etməyən işlərdə çalışan böyüklər, uyğun işlərdə olan həmkarları ilə müqayisədə 12% az əməkhaqqı alırlar. Onlar həmçinin yüksək həyat məmnuniyyətini bildirmək ehtimalı dörd faiz bəndi azdır. Bu onu göstərir ki, öz ixtisaslarından istifadə etməyən vəzifələrdə olan insanlar çox vaxt potensiallarının boşa getdiyini hiss edirlər.

Bu boşluq qismən ona görə yaranır ki, insanlar məhdud tələbat olan təhsil alırlar və təlim proqramları dəyişən sənaye ehtiyaclarına uyğunlaşa bilmir. Bu problemlərin həlli hökumətlərdən əmək bazarında əldə edilmiş bacarıqların tanınmasına, mükafatlandırılmasına və sertifikatlaşdırılmasına sərmayə qoymağı, çevik və modul öyrənmə imkanlarını təklif etməyi və karyera rəhbərliyini təkmilləşdirməyi tələb edir. Təhsili əmək bazarının tələbləri ilə uyğunlaşdırmaqla ölkələr, ilk növbədə, bacarıq mədəniyyətini inkişaf etdirə, uyğunsuzluqları azalda və təhsilə qoyulan investisiyaların maddi iqtisadi və sosial faydalara çevrilməsini təmin edə bilər.

Valideynləri ali təhsilli olan yetkinlərin savadlılıq bacarıqları valideynləri daha az təhsilli olanlara nisbətən daha yüksəkdir

Təhsil cəmiyyətdəki bərabərsizlikləri azalda, eyni zamanda onları davam etdirə bilər, çünki təhsil nailiyyətlərindəki bərabərsizliklər nəsillər boyu davam edir. İsrail, İsveçrə və Macarıstanda bu təsirlər xüsusilə nəzərə çarpır və respondentlərin sosial-demoqrafik xüsusiyyətləri nəzərə alındıqdan sonra savadlılıq üzrə ən azı 34 bal fərqi təşkil edir. Müxtəlif sosial-iqtisadi mənsubiyyətlərdən olan yetkinlərin bacarıq fərqi İspaniyada ən kiçikdir, valideynlərin təhsili aşağı və yüksək təhsilli valideynləri olan yetkinlər arasında yalnız yeddi ballıq fərqi təşkil edir.

Andreas Şleyxer: Böyüklərin yalnız 1/5-i  sadə mətnləri başa düşə bilir

PIAAC sorğusunun nəticələrini şərh edən İƏİT Baş katibinini təhsil üzrə xüsusi müşaviri, Təhsil və bacarıqlar departmentinin direktoru Andreas Şleyxer qeyd edir ki, “sürətli texnoloji tərəqqi, xalis sıfıra keçid və demoqrafik dəyişikliklər dünyasında böyüklərin inkişaf qabiliyyəti getdikcə onların təməl bacarıqlarından asılıdır. Avtomatlaşdırma və generativ süni intellektin ən son nailiyyətləri də daxil olmaqla texnoloji dəyişikliklər əksər sənaye sahələrini və iş yerlərini dəyişdirir. Bu transformasiya yeni bacarıqlar tələb edən yeni rollar yaradır. Süni intellekt və rəqəmsallaşma həm də şəxsi maliyyənin idarə edilməsindən tutmuş iş yerində verilənlərə əsaslanan qərarların qəbuluna kimi əsas bacarıqların gündəlik həyatda necə istifadə olunduğunu dəyişdirir. Yaşlanan əhali daha uzun iş ömrünə və mal və xidmətlərə tələbin dəyişməsinə, o cümlədən səhiyyə sistemlərinə tələbatın artmasına səbəb olur”.

A.Şleyxer qeyd edir ki, hər zamankindən daha çox, spesifik peşələr üçün xüsusi bacarıqlardan başqa, informasiya emalı bacarıqları – savad, hesablama və uyğunlaşa bilən problemlərin həlli – fərdlər üçün bu dərin dəyişiklikləri idarə etmək üçün vacib hala gəlir. “Savadlılıq insanları məlumatı emal etmək, səmərəli ünsiyyət qurmaq və cəmiyyət həyatında iştirak etmək üçün səfərbər edir. Hesablama qərar qəbul etmə, maliyyə savadlılığı və mürəkkəb məlumatları şərh etmək bacarığını dəstəkləyir. Problemlərin həlli bacarıqları fərdlərə texnologiyaya uyğunlaşma, yenilik və istifadə imkanları verir. Birlikdə bu bacarıqlar təkcə iqtisadi uğur üçün əvəzolunmaz deyil, həm də cəmiyyətlərin bərabərsizliyi aradan qaldırmaq, davamlılığı artırmaq və sosial birliyi təşviq etmək üçün əsasdır.
A.Şleyxer hesab edir ki,  sorğunun nəticələrini əks etdirən məlumatlar müsbət iqtisadi və sosial nəticələrin əldə edilməsində bu bacarıqların mühüm rolunu təsdiqləyir. “Məsələn, daha yüksək hesablama bacarıqlarına malik olan yetkinlər daha az hesablama bacarıqlarına malik olanlara nisbətən daha çox işlə təmin olunurlar, daha yüksək maaş alırlar və daha yaxşı sağlamlıq və həyatdan məmnun olduqlarını bildirirlər. Bəzi ölkələrdə yüksək hesablama bacarıqlarına malik olan böyüklərin siyasi məsələləri başa düşə və təsir edə bildiklərini hiss etmək ehtimalı daha yüksəkdir. 

Hökumətlər və sosial tərəfdaşlar tərəfindən son on ildə təhsil və böyüklər üçün təlim sistemlərinin gücləndirilməsi istiqamətində əhəmiyyətli səylərə baxmayaraq, sorğu gələcəyə hazır olmayan insanların sayının artması ilə kəskin qeyri-bərabər bacarıq mənzərəsini ortaya qoyur. Bütün iştirakçı ölkələrdə böyüklərin yalnız 1/5-i  sadə mətnləri başa düşə və ya əsas arifmetikanı həll edə bilir. Bunun tezliyi ölkələr arasında geniş şəkildə dəyişir. Bu, sürətlə texnoloji və iqtisadi dəyişikliklər kontekstində xüsusilə narahatlıq doğurur ki, bu da qabaqcıl savadlılıq, hesablama və problem həll etmə bacarıqlarına malik olanları daha çox mükafatlandırır, digərlərini isə geridə qoyur”.

İƏİT rəsmisi qeyd edir ki,  inkişaf edən bu cür vəziyyət cəmiyyətlərin texnoloji və iqtisadi tərəqqidən hamının faydalanmasını necə təmin edə biləcəyi ilə bağlı təcili suallar doğurur. “Nəticələr təhsil və təlimə çıxışın yaxşılaşdırılması, böyüklər üçün daha güclü təlim sistemləri və bütün fərdləri inkişaf etmək üçün lazım olan bacarıqlarla təchiz etmək səyləri vasitəsilə bu boşluqları aradan qaldırmaq üçün məqsədyönlü siyasət tələb edir. Məlumatlar həmçinin müdaxilə üçün xüsusi sahələri vurğulayır. Məsələn, sorğu kişilər arasında savadlılığın qadınlara nisbətən daha çox azaldığını göstərir, lakin kişilər hesablamada qadınları üstələməkdə davam edirlər”. A.Şleyxerə görə, bütün bu məsələlərin həlli yalnız ədalət məsələsi deyil; iqtisadi dayanıqlılıq və sosial birlik üçün vacibdir.

“Çətinlikləri həll etmək üçün biz ömürboyu öyrənmə və məşğulluq məsələlərinə yanaşmamızı yenidən nəzərdən keçirməliyik. Söhbət təkcə maliyyələşdirmə məsələsi deyil, xüsusilə aşağı ixtisaslı işçilər üçün ixtisasların artırılması və yenidən ixtisasların artırılması imkanlarının artırılmasıdır. Uyğunlaşma əsasdır; daha modul, məqsədyönlü kurslar və onlayn seçimlər daxil olmaqla, ömürboyu təhsilə maneələri azaltmaqla təhsil və təlim daha əlçatan olmalıdır. Bu çeviklik həm işçilər, həm də işəgötürənlər üçün öyrənməyi daha cəlbedici edəcək və potensial olaraq zehniyyət dəyişikliyinə gətirib çıxaracaq: dərəcə qazanmaqdan nə öyrəndiyimizə, necə öyrəndiyimizə, harada öyrəndiyimizə və həyatımızda nə vaxt öyrəndiyimizə sahib olmağa keçmək. Bacarıqların görünməsinin və tanınmasının yaxşılaşdırılması və süni intellektdən səmərəli istifadə, çox güman ki, bu transformasiyada həlledici rol oynayacaq”.

Ümumilikdə sorğunun nəticələri ölkələrin bacarıqların inkişafını necə dəstəklədiyini hərtərəfli yenidən qiymətləndirməyə təcili ehtiyac olduğunu vurğulayır. Bacarıqlara sərmayə qoymaqla hökumətlər hamı üçün rifahı təmin etməyə kömək edən daha möhkəm və əhatəli işçi qüvvəsini dəstəkləyəcəklər.