Azərbaycan dilində qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinə aid ilk kitab - Rafiq Əliyevdən möhtəşəm iş

“Qeyri-səlis“ məntiqdən söhbət düşəndə gözüm qarşıısında iki insan ömrünün böyük fəaliyyət sahəsi canlanır-professor Lütfi Zadə və professor Rafiq Əliyev. Onlardan biri Fevral ayının 4-də Bakıda dünyaya göz açan həmyerlimiz, dünya şöhrətli alim professor Lütfi Zadədir. Professor Zadənin qeyri-səlis məntiq haqqında ilk məqaləsi 1965-ci ildə dərc olunub. O,  qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi ilə dünya elm sahəsində yeni bir dövrün təməlini qoydu. “Qeyri-səlis məntiq” nəzəriyyəsini  Lütfi Zadə  bir fərziyyə olaraq irəli sürməklə göstərdi ki, real həyat problemlərini Aristotelin klassik məntiqi və klassik riyaziyyatdan istifadə ilə həll etmək mümkün deyil. Yeni baxışa ehtiyac var.  Qeyri-səlis məntiqə görə, bu və ya digər mülahizənin doğruluq qiyməti 0 və 1  ilə deyil, onlar  arasında sonsuz qiymətlər çoxluğu ilə təyin edilə bilər. Bu ideya ilə qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsi və yeni riyaziyyatın əsası qoyuldu, yeni dünyagörüş, yeni elmi istiqamət meydana gəldi və qeyri-dəqiq informasiyanın təsviri və emalı üçün üçün güclü alət yaradıldı. Bu gün elm sahələrinin əksəriyyəti qeyri-səlis məntiqdən istifadə edir və bu nəzəriyyə geniş tətbiq sahələrinə malikdir.

Professor Zadənin  varisi və davamçısı professor Rafiq Əliyev  “Qeyri-səlis” məntiq nəzəriyyəsini inkişaf etdirməklə bir neçə nəzəriyyələrin əsasını qoydu. O, insan fikirləri, mühakiməsi üçün ALI-1, ALI-2, ALI-3, ALI-4 implikasiyalarını yaratdı və bu gün bu məntiqlər sənayedə, tibbdə, iqtisadiyyatda  tətbiq edilir. O, qeyri-səlis məntiqin  Soft Computing –in digər  tərkib hissələri ilə sinerciləri əsasında yeni üsullar işlədi və bununla da süni intellektin inkişafına təkan verdi. Professor Əliyev tərəfindən qeyri-səlis diferensial tənliklərlə təsvir edilən mürəkkəb dinamik sistemlərin analizi üçün ümumiləşmiş dayanıqlıq nəzəriyyəsinin işlənməsi “qeyri-səlis” məntiq nəzəriyyəsinin öyrənilməsinin vacibliyi  və tətbiqinə bir nümunədir.

Bu gün kompüterlər klassik məntiqlə işləyir, bu səbəbdən informasiya axtarışı zamanı gərəksiz informasiya ilə çox qarşılaşırıq. Klassik Aristotel məntiqi semantik təhlilə imkan vermir, ümid edirəm ki, yeni informasiya axtarış sistemləri qeyri-səlis məntiqdən istifadə edəcək.  Kompüterlər təbii dili emal edə bilmir, yeni yanaşmalardan istifadə olunur,  qeyri-səlis məntiq bu baxımdan əlverişli vasitədir. Kompüterlərin simvolları emal etmək qabiliyyəti artırıldıqca təbii dilin emalında problemlər azalacaq. Təbii dilin semantik qeyri-müəyyənliyi təbii dilin modelləşdirilməsində bir maneə kimi ortaya çıxır. Bu maneə yalnız qeyri-səlis məntiqlə aradan qaldırıla bilər. Bu sahədə inilis və digər dillərdə çoxsaylı elmi məqalələr və kitablar var, lakin azərbaycan dilində yoxdur. Sevindirici haldır ki, bu günlərdə Azərnəşr tərəfindən „Qeyri-səlis məntiq” kitabı nəşr olunub.

 İndi isə Sizinlə  professor Rafiq Əliyevin və fəlsəfə doktoru Rafiq Rəşad oğlu Əliyevin birgə yazdıqları  “Qeyri-səlis məntiq” adlı kitab haqqında fikirlərimi bölüşmək istəyirəm.

Kitab girişdən və səkkiz fəsildən ibarətdir. Təqdim edilən kitab qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi  və onun tətbiqinin aydınlaşdırılması sahəsində  azərbaycan dilində yazılan  ilk dərslikdir.

Bu kitabda qeyri-səlis çoxluqlar, qeyri-səlis məntiq, ölçülə bilən və ölçülə bilməyən informasiya, təxmini mühakimənin və real dünya məsələlərinin modelləşdirilməsinin əsasını təşkil edən münasibətlər  lakonik şəkildə verilib.

Kitabda qeyri-səlis məntiqə aid əsas analyışlara- qeyri-səlis çoxluqlar və onların xassələri, onlar üzərində əməllər, qeyri-səlis ədədlər, hesab, linqvistik dəyişənlər və onlarla əlaqəli məsələlər,  qeyri-səlis məntiqlə klassik məntiqin fərqi, qeyri-səlis məntiq əsasında təxmini mühakimə və məntiqi nəticə çıxarma üsulları yüksək elmi texniki dildə səlis şəkildə verilib.  Burada epistemik və münasibətlər fasetlərinə, professor Zadənin təbirincə desək „təbii dil persepsiyalar sistemidir” konsepsiyasına, epistemik yanaşma ilə izah edilən Sorites paradoksuna ətraflı baxılıb.

Kitabda   qeyri-səlis riyaziyyatın təməl elementləri- qeyri-səlis funksiya, qeyri-səlis törəmə,  qeyri-səlis tənliklər, qeyri-səlis həndəsə məsələləri ətraflı şərh edilib. Qeyri-səlis məntiqin real həyat  məsələlərinə tətbiqinə xüsusi diqqət verilib. Mürəkkəb qeyri-xəttiliyə, qeyri-müəyyənliyə malik obyektlərin və sistemlərin modelləşdirilməsi  məsələlərinə, qeyri-səlis reqressiya, linqvistik qeyri-səlis qaydalara əsaslanan  modellərin qurulma prinsiplərinə baxılıb.

Baxılan əsərdə „Əgər-Onda ” qaydalarına əsaslanan adi və adaptiv kontrollerlərin qurulma prinsipləri,  dinamik sistemlərin qeyri-səlis dayanıqlıq məsələləri , imperfekt informasiya şəraitində qeyri-səlis məntiqə əsaslanan  qərar qəbuletmə nəzəriyyəsinin təməl elementləri, həmçinin qeyri-səlis qərar mühitinə, qeyri-səlis faydalılıq konsepsiyasına, mükəmməl olmayan informasiya şəraitində  ümimi qərar qəbuletmə üsuluna geniş yer verilib.

Kitab tədqiqatçılara  qeyri-səlis informasiya mühitində fəaliyyət göstərən robotların qurulma prinsipləri, qeyri-səlis rezalyusiya  əsasında mobil robotların analitik layihələndirilməsi, intellektual nəqliyyat robotunun  qeyri-səlis idarəetmə sisteminin işlənməsi problemlərini öyrəməkdə yardımçı olacaq, onları bu sahədə  biliklərlə təmin edəcəkdir.

Hamıya məlumdur ki, bu gün Riyazi linqivistikanın köməyi ilə avtomatik tərcümə mövcuddur. Lakin qeyd etməliyik ki, qeyri-səlis məntiqə əsaslanan yanaşmanın təbii dilin modelləşməsində və formallaşmasında istifadəsi biliklərin inikası üçün daha ifadəli dil və təfəkkür və hesablama üçün daha çoxtərəfli imkan təmin edir. Qeyri-səlis məntiqin tətbiq sahələrindən biri də mətnlərdən semantik nəticə çıxarmaq, xülasə çıxarmaqdır. Bu da insanların daha bilikli olmasına dəstək verir. Bu gün qeyri-səlis kimya, qeyri-səlis fizika, qeyri-səlis riyaziyyat sürətlə inkişaf edir. Ümid edirəm ki, kitabdakı materiallar qeyri-səlis məntiqin dərindən öyrənilməsi və tətbiqi üçün təqdiqatçılar, tələbələr və şagirdlər üçün yeni imkanlar yaradacaq və onların stolüstü kitabına çevriləcəkdir.

Azərbaycanda “Süni intellekt” strategiyasının hazırlandığı bir dövrdə belə bir kitabın nəşri təqdirə layiq hadisədir. Onu da qeyd edim ki, bu kitabın müəlliflərinin özbək alimlərlə birlgə hazırladığı   „Süni intellekt” kitabı 4 dildə nəşr olunmuşdur və dünyanın aparıcı universitetlərində tədrisdə istifadə olunur.

Belə bir kitabı ərsəyə gətirdiklərinə görə müəlliflərə təşəkkür edirik və gələcək fəaliyyətlərində uğurlar arzulayırıq.

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin

Elmi işlər üzrə prorektoru, texnika elmləri doktoru,

professor  Lətafət Qardaşova