Təhsilin "xəncər" yarası... – Repetitorluq - Dünyada və bizdə-TƏHLİL

Repetitorluq nəinki təhsilimizi inkişaf etdirən, hətta onu iflic duruma salan səbəblərdən biridir. Dünyanın hər yerində bu xidmət sahəsi var. Amma problemin əsas motivi repetitorluğun böyük şəbəkəyə çevrilməsi, təhsil mühiti üçün psixoloji baryer olmasıdır.

Yanlış səmtdə “yol gedən” repetitorluq

Təəssüf ki, çağdaş dövrdə repetitorluq öz missiyasının sərhədlərindən tamamilə kənar hərəkət etmiş, təhsil prosesinin ümumi mənzərəsini müəyyənləşdirən bir mexanizmə çevrilib. Burada bir çox orta ümumtəhsil müəssisələrindəki tədris keyfiyyətinin aşağı olmasının da müəyyən təsirləri var. Həm bu, həm də digər səbəblərdən məktəbin  tədris mühitinə, maarifçilik missiyasına ciddi zərbə vurmağı bacaran repetitorluq son 20 ildə ali təhsil almaq istəyənlər üçün yeganə seçimə çevrilmişdir. Təbii ki, dünyanın bir çox yerlərində əlavə təhsil xidməti ilə məşğul olan repetitorlar fəaliyyət göstərir,  repetitorluq institutu geniş yayılıb. Lakin əksər ölkələrdə repetitorluq sistemi özünün məzmun və xarakterinə görə əsas tədris prosesinin faydalılıq mexanizmini daha da artıran yardımçı element rolunu oynamışdır. Həmçinin, tematik bölgüyə görə də fərqlənən repetitorluq fəaliyyəti insanlar üçün keyfiyyətli xidmət sahəsinə çevrilib. Bu gün Avropa və başqa qitələrdə repetitorluq fəaliyyəti yalnız hər hansı konkret bir sahə, ixtisas  üzrə ixtisaslaşmaq istəyən müraciətçilər üçün praktiki məşğələ rolunu oynamışdır. Azərbaycanda repetitorluq xidmətinə müraciət edənlər mütləq əksəriyyəti ali məktəbə qəbul olmaq istəyənlərdir. Lakin orta məktəblərdəki tədris  proqramı ilə, ali məktəblərə qəbul imtahanları  üçün hazırlanmış test tapşırıqları  arasında kifayət qədər fərqlər, uyğunsuzluqlar yaranır. Təəssüf ki, cəmiyyətdə “repetitor yanına getmirənsə, universitetə də qəbul oluna bilməyəcəksən” düşüncəsi birbaşa psixoloji baryer rolunu oynamaqdadır.

“Repetitorluq üzümüzü ağ edir” deyənlər üçün...

Repetitorluq fəaliyyətinin təhsilin nüfuzuna ciddi zərbə vuran elementləri:

-Tədris proqramı ilə qəti şəkildə uyğunluq təşkil etməyən test tapşırıqları -  Qəbul imtahanlarında test tapşırıqlarının çətinlik dərəcəsi demək olar ki, ildən-ilə artırılır, müxtəlif formasiyalarda dəyişdirilir. Ali məktəblərə qəbulun bir neçə il üzrə  nəticələrinin təhlili göstərir ki, ayrı-ayrı fənlər üzrə təqdim edilən test tapşırıqları, hətta fənn müəllimləri tərəfindən müəyyənləşdirilmiş vaxt çərçivəsində həll edilə bilmir. Bu vəziyyət nəticələrə təsir etməklə yanaşı, valideynləri təşvişə salır və onları repetitora müraciət etməyə sövq edir;

-Tədris proqramları ilə qəbul imtahan proqramı arasında eyniliyin olmaması:

Ali məktəblərə qəbul zamanı tətbiq edilən testləri təhlil edən müəllim və mütəxəssislər fikrincə,  imtahanlara təqdim edilən test tapşırıqları əsasən  xüsusi istedadlı şagirdlər üçün tərtib edilmişdir. Məsələn,  Riyaziyyatdan hesablamaları vaxt aparan, xüsusi yanaşma tələb edən, həll metodikası mürəkkəb olan, kütləvi tədris proqramlarında olmayan kompleks ədədlər və tərs triqonometrik tənliklərə aid və olimpiada tipli suallar bir neçə dəfə qəbul imtahan proqramında  üstünlük təşkil etmişdir. Fizika fənnindən eyni zamanda, iki və daha çox prosesin araşdırılması, dərslikdən əlavə materiallara müraciət edilməsi tələb olunan suallar daxil edilmişdir. Tarix fənnindən proqramda diqqəti cəlb etməyən, Azərbaycan və dünya tarixində əhəmiyyət kəsb etməyən, dərslikdə bir cümlə ilə ifadə edilən suallar verilmişdir. Digər fənlər üzrə də analoji hallar müşahidə edilmişdir.

-Test hazırlığı ilə məşğul olan ekspertlərin, bunkerlərin diqtəsi - Bu müəllimlər test tapşırıqları hazırlayarkən çətinlik səviyyəsi yüksək testlərə üstünlük verməklə yanaşı, orta məktəb proqramında olmayan, xüsusi əhəmiyyət kəsb etməyən məsələlərlə bağlı suallar daxil edirlər.

Bəs, nə etməli?

Ən birinci atılmalı addım repetitorluğu indiki “inkişaf modeli”ndən uzaqlaşdırmaq, məktəb üzərindəki hegemoniyasını yox etməkdir. Bir məsələyə xüsusi diqqət etmənizi xahiş edərdim: istər sosial şəbəkələrdə, istər media, istərsə də cəmiyyətdə repetitorluğa qarşı narazı ifadələr eşitmişik. Amma birmənalı pisləyən fikirlərin heç biri bu xidmət sahəsinin mahiyyətini aşağılamaq üçün deyilmir. Hamı anlayır ki, bəzi situasiyalar var ki, orada əlavə öyrətmə xidmətindən istifadə vacib və zəruri ola bilər. Necə ki, dünyanın təhsil baxımdan inkişaf etmiş ölkələrində də bu metoddan istifadə edilir. Əmin olun, narazılıq dolu ifadələr yalnız və yalnız repetitorluğun Azərbaycan modelinə olan münasibətə görədir. Bizdəki repetitorluq institutu özünü insanlar üçün az qala, hava-su funksiyası kimi təqdim edir. Yəni, repetitorlar olmasa, təhsilimizin heç bir inkişafı ola bilməz. Şagird heç bir nəticə qazanmaz! Bəli, bugünkü məktəb mühiti şagirdi universitetə hazırlaya bilmir. Amma onu bu hala salan həm də repetitorlar olmadımı? Bir müddət öncə öncə professor Şahlar Əsgərov Moderator.az-da repetitorluğu təhsilin kürəyinə saplanan xəncərə bənzətdi. Kifayət qədər doğru bənzətmədir. Bizdə də repetitorluq məhz bu xəncər funksiyasını yerinə yetirib. Amma indi özü yaraladığı yaranın üzərini azacıq da bağlamaqla məşğuldur. Cəmiyyət isə bu ikili prosesdə yalnız ikinci tərəfi görür.

İkinci təxirəsalınmaz addım isə orta ümumtəhsil müəssisələrinin tədris proqramı ilə ali məktəblərə qəbul imtahan proqramının uyğunluq dərəcəsinə xüsusi diqqət edilməlidir. Bu istiqamətdə Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi  ilə, Dövlət İmtahan Mərkəzinin arasındakı qarşılıqlı işgüzar əlaqələr daha da inkişaf etməlidir.

Ən vacib məsələ isə məktəb mühitini repetitorluğun kölgəsindən xilas etməkdir.  Əks halda, biz gələcəyin uğurlu təhsilinə ümid edə bilmərik. Bunun üçün xüsusi proqram hazırlanmalı, bir neçə il üçün pilot məktəblər seçilməli, repetitorların xidmətini oradakı müəllimlər həyata keçirməlidirlər. Məsələn, paytaxtda fəaliyyət göstərən Diyanət Vəqfi Bakı-Türk Liseyinin nümunəsini ölkə məktəblərinə tətbiq etmək olar. İkincisi, repetitorlar sahibkar kimi vergi öhdəçiliyinə cəlb edilməli, onların xidməti fəaliyyətləri leqallaşdırılmalı və ictimaiyyət qarşısında hesabat verməlidirlər. Üçüncüsü, yalnız Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi tərəfindən xüsusi icazə sertifikatı alan repetitorların fəaliyyətinə icazə verilməli, digərləri üçün isə bu, qadağan edilməlidir”. (MODERATOR.AZ)

Elmin Nuri

Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin əməkdaşı, elm və təhsil məsələləri üzrə tədqiqatçı